Na putu koji je nekada povezivao Varoš kapiju sa beogradskim predgrađem Savamalom, prema dostupnim podacima, negde oko 1830. godine sagrađena je Manakova kuća. Ovaj spomenik kulture od velikog značaja danas je pod zaštitom Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda i predstavlja starobalkansku gradsku arhitekturu. Utvrđena je za kulturno dobro od velikog značaja 1979. godine. Zdanje se nalazi na uglu ulica Gavrila Principa i Kraljevića Marka u urbanom beogradskom kraju Savamala, koji se poslednjih godina rapidno razvija i modernizuje.
Pomenuta beogradska četvrt, kako je ostalo zabeleženo u brojnim spisima pismenih ljudi s početka 19. veka, za vreme Osmanske vladavine bila je zapuštena; Savamala je onda predstavljala blatnjavi deo Beograda sa većinskim srpskim stanovništvom, prepuna udžericama, ribarskim kolibama i po kojom čergom, međutim, Manakova kuća se po svemu isticala, ne samo u pomenutom kraju, već i šire.
Sa sigurnošću se ne može potvrditi ko je graditelj, odnosno naručilac ovog, čak i za ovo vreme velelepnog zdanja. Naime, jedan od vlasnika kuće bio je Manak Mihailović, poreklom Cincar sa područja današnje Severne Makedonije, po kome je ovaj dom poneo, ali i do danas zadržao ime. Kako tvrde upućeni u istorijske detalje ove građevine, pomenuti vlasnik kuće je ovaj objekat nasledio ili kupio od svog rođaka Manojla Manaka koji je prilikom dolaska u današnju prestonicu Srbije kupio ovaj, za to vreme, luksuzni dom.
Još jedna od, takoreći, intriga u vezi sa Manakovom kućom jeste svrha i namena ove građevine. Jedna od anegdota koja je ostala do danas u narodu, kazuje da je, u periodu kada je sazidana bila namenjena kao harem za turske age i begove koji su službovali u Beogradu, a nakon postepenog popuštanja turske vladavine i borbe srpskog naroda za slobodu, ovu kuću su Turci napustili, a kasniji istorijski podaci govore da je Miloš Obrenović boravio upravo u njoj. Jedno vreme je u kući bila smeštena i kneževa pošta, koja je preuzela takozvanu ulogu tatara; u tom vremenu pisma i pošiljke nosile su pismonoše na konjima, zvane tatari.
Tokom višedecenijskog oslobađanja od Turaka, Srbija je s početkom i sredinom 19. veka otpočela modernizaciju, a samim tim i približavanje Evropi, što se najočitije ogledalo u graditeljstvu, odnosno arhitekturi; međutim, stambeno zdanje, ipak, nije srušeno, uprkos mnogim glasovima koji su dopirali do čelnih ljudi tog vremena kako se mora raskrstiti sa orijentom, odnosno Osmanlijama, pa čak i u arhitekturi. Kao svedočanstvo o ovom vremenu prenosimo deo o radovima u Savamali što je pisao Todor Stefanović Vilovski u svom delu “Postanak Savamale”:
“Posao oko regulisanja nove varoši i oko građenja državnih zdanja nije tekao brzo. Njime je ispunjen ceo razmak vremena od 1834. do 1838, pa čak i do 1842. godine. Izgleda da se knez Miloš nije mogao odlučiti da iz Beča dovede arhitekte kao što mu je Felber predlagao. Ostalo je, dakle da ovaj posao rade domaće snage tj. zidari iz stare Srbije, među kojima je bilo veštih i iskusnih majstora, no kojima je nedostajalo više znanja o inžinjeriji i arhitekturi.
Regulisanje nove varoši, nije razume se izvršeno onako kako su to zamišljali knez i njegovi savetnici. Privatna lica kupovala su placeve i zidala kuće gde i kako su htela. Nove ulice imale su za svoj postanak da zahvale prirodi terena na kome su građene ili zdravom instinktu kućnih zgrada, a nikakvom sračunjenom planu…
Tako je eto postala Savamala, kraj dotle nenaseljen i pust, a sada središte srpskog nacionalnog političkog i ekonomskog života u Beogradu, kome je sudbina namenila zadatak da bude jezgro novoj srpskoj varoši i da svojim stalnim napredovanjem i razvijanjem onemogući Turcima dalji opstanak u Beogradu”.
S obzirom na to da je sagrađena na strmom terenu, Manakova kuća ima nekoliko nivoa, iako možda spolja ne izgleda tako; počevši od podruma, prizemlja, sprata i naravno krova pokrivenim ćeramidama, svaki deo kuće, logično, imao je svoju namenu. Primera radi, u najnižem delu doma, odnosno podrumu, domaćini su čuvali imetak, dok je prizemlje služilo za privredne delatnosti, kao što su prodavnica, mehana, odnosno pekara, a o tome svedoči i fotografija u posedu, a iz arhive Etnografskog muzeja iz vremena kada je kuća bila u vlasništvu izvesnog Arse Petrovića, naposletku, na spratu, bile su smeštene sobe za boravak, spavanje i gostinske odaje.
Danas, svedočimo da je na spratu Manakove kuće postavljena stalna izložba pod nazivom „Narodne nošnje i nakit centralnobalkanskog područja iz 19. i prvih decenija 20. veka”. Izložene su nošnje šopskog, moravskog i vardarskog kompleksa. U prizemlju Manakove kuće je galerijski prostor za povremene izložbe i različite programske aktivnosti inspirisane srpskom tradicionalnom kulturom (koncerti, predavanja, kursevi starih zanata i sl.).
Napomenimo i podatak, Manakova kuća je postala muzej posle konzervatorsko-restauratorskih radova koje je namenski u periodu od 1964. do 1968. godine izveo Zavod za zaštitu spomenika kulture Beograda, a za potrebe smeštaja Etnografske spomen-zbirke Hristifora Crnilovića. Nije zgoreg i reći par reči o ovom slikaru, istraživaču tradicionalne kulture, čuvaru folklornog nasleđa, ali i kolekcionaru.
Naime, Hristifor Crnilović rođen je 1886. godine u Vlasotincu. Studirao je slikarstvo u Beogradu i Minhenu. Rano je pokazivao interesovanje za proučavanje i prikupljanje etnografskih i umetničkih predmeta narodne kulturne baštine u Južnoj Srbiji, kosovsko-metohijskoj oblasti i Makedoniji.
Posle smrti Hristifora Crnilovića, zbirka koju imamo priliku da vidimo svakog dana, osim nedelje i ponedeljka, posredstvom je njegovih naslednika predata gradu Beogradu uz uslov da se čuva kao posebna celina. Grad je za smeštaj Zbirke obezbedio obnovljeno i restaurirano staro zdanje, Manakovu kuću i obavezao Etnografski muzej da vodi brigu o njoj.
Zbirka sadrži 2.600 predmeta velike kulturne vrednosti, 1.617 negativ ploča, objekata snimljenih na terenu, oko 23.000 listova rukopisne građe zabeležene na terenu i iz literature preko 700 knjiga i časopisa pretežno istorijsko-etnografskog sadržaja. Najveći deo Zbirke čine seoske i gradske nošnje i nakit. U manjoj meri zastupljeni su pokućstvo, delovi drvorezbarenih enterijera, različito posuđe, ćilimi, alati pojedinih zanata i zanimanja, pribori za pušenje, pisanje, češljanje, predenje, bojenje, tkanje, oružje, delovi konjske opreme, muzički instrumenti, crkvene relikvije, predmeti uz običaje i dr.
Hristifor Crnilović se interesovao i za predmete ranijih epoha, pa se u Zbirci nalaze arheološki i numizmatički predmeti (rimski, vizantijski i turski novčići i srednjovekovni srpski novac i nakit). Prikupio je oko 500 razglednica na kojima su predstavljene narodne nošnje, ornamentika i narodni plesovi iz svih krajeva bivše Jugoslavije.
Nemi svedok prohujalog vremena, Manakova kuća, ostaje kao svojevrsni podsetnik svima koji misle da je prestonica Srbije raskrstila sa orijentom i da ubrzano korača ka vekovima dalekom zamišljenom cilju. Možda smo uništili građevine koje podsećaju na period vladavine Turaka, ali je orijent ostao u nama!
