U ovom radu bavićemo se ulogom Saveza jevrejskih opština u Srbiji koji svojim dejstvom uspeva da održi jevrejsku manjinu na okupu u Srbiji i da očuva tradiciju i religiju među Jevrejima na našem prostoru uz pitanje restitucije pokretne i nepokretne imovine koja je oduzeta Jevrejima za vreme Drugog svetskog rata.
Pre svega za samo razumevanje rada važno je istaći način funkcionisanja jevrejske zajednice inače, kako bismo problem restitucije što bolje objasnili. Važan političko-verski aspekt za istoriju Jevreja predstavlja period Vavilonskog ropstva, jer su u tom periodu Vavilnoci srušili Solomonov hram koji je predstavljao važan centar za judaizam, jer se u zapadnom delu hrama čuvao starozavetni kovčeg koji predstavlja savez između Boga i jevrejskog naroda. Takođe, u hramu su se obavljali obredi i na čijem mestu su Jevreji iskazivali svoju veru u boga Jahvea. Međutim, rušenjem hrama, Jevrejima je onemogućeno ispovedanje vere i u tom periodu su proterani u Vavilon i time započinje period Vavilonskog ropstva. Ono je bitno iz razloga što se u tom trenutku javlja važna institucija sinagoge, gde Jevreji mogu da se okupljaju i razgovaraju o svom položaju u društvu (Veković, 2022). Dakle, njihova primoranost da žive u dijaspori budi svest o očuvanju religije, tradicije i kulture. Tada se razvija i za ovaj rad važna„institucija jevrejske liturgije i molitve koja je nastojala da očuva uspomenu i ojača kult Solomonovog hrama i instituciju prinošenja žrtve Bogu Jahveu“ (Veković, 2022, 29). Zadržaćemo se na trenutak kod izgradnje sinagoge, jer kako je navedeno, ona predstavlja mesto okupljanja Jevreja, a ta ideja njihovog zajedništva i održavanje veza u dijaspori se održava sve do danas.
Važnost perioda Vavilonskog ropstva, izneto je radi boljeg razumevanja daljeg položaja Jevreja tokom i nakon Drugog svetskog rata, jer taj momenat stvaranja Saveza jevrejskih opština (u daljem tekstu Saveza) i njihova borba za povraćaj sinagoge i ostale pokretne i nepokretne imovine predstavlja očuvanje duha zajedništva i očuvanja religije i tradicije još iz VI veka p. n. e.
Istorijski pregled događaja tokom i nakon Drugog svetskog rata
Da bismo bolje razumeli strukturu i problematiku restitucije jevrejske imovine i važnosti Saveza, moraćemo sagledati taj problem kroz istorijski aspekt. Prvenstveno, u ovom radu bavićemo se periodom koji obuhvata deo tokom i nakon Drugog svetskog rata, položajem Jevreja u komunističkoj Jugoslaviji i na samom kraju položajem Jevreja u Srbiji danas i pitanjem imovine.
Počećemo periodom koji obuhvata deo od 30-ih godina 20. veka i tadašnjim zbližavanjem Kraljevine Jugoslavije sa Nemačkom, pre svega u ekonomskoj saradnji, ali i političkoj, koja je rezultirala i povećanim antisemitizmom koji je u tom periodu vladao Evropom (Dajč & Vasiljević, 2014, 142). Antisemitizam je prouzrokovao veliki broj jevrejskih izbeglica koje su u tom trenutku iz centralne i zapadne Evrope išle u pravcu istoka. Već 1938. godine u Kraljevini Jugoslaviji započinje otpuštanje Jevreja iz nemačkih firmi. Naime, „veliki ekonomski i politički uticaj Nemaca na jugoslovensku politiku (…) krajem 1940. godine, doveo je, prvi put u istoriji Kraljevine Jugoslavije, do uvođenja diskriminatorskih mera prema Jevrejima jugoslovenskim državljanima” (Aleksić V. 1997, 50; prema Dajč & Vasiljević, 2014, 143). I kako je okupacija Jugoslavije 1941. godine počela, otvara se i „rešavanje jevrejskog pitanja”. „Da bi oduzimanje imovine bilo izvodljivo, bilo je neophodno precizno sastaviti popis beogradskih Jevreja, kao i njihove imovine. Nemci su dobili okvirne podatke o Jevrejima i njihovoj imovini od folksdojčera još pre ulaska u Beograd aprila 1941.” (Dajč i Vasiljević, 2014, 144). Treba istaći i da su pored isključivanja Jevreja iz firmi, Univerziteta i ostalih institucija, okupacione vlasti u Beogradu pokazivale znatno interesovanje za imovinu članova jevrejske zajednice (Dajč i Vasiljević, 2014, 146). U tom kontekstu Uredba iz 1941. godine glasi: „Jevreji i supružnici Jevreja moraju u roku od deset dana preko nadležne opštine svoga mesta stanovanja ili prebivaišta prijaviti Okružnoj komandi svoj imetak sa naznačenjem gde se ova nalazi” (Dajč i Vasiljević, 2014, 146 prema Veselinović 1992). Ovom Uredbom Jevrejima je imovinsko pravo bilo oduzeto.
Period nakon rata i dolaskom komunističke vlasti otvaraju se nova pitanja. Komunističke vlasti su svu nepokretnu imovinu Jevreja nacionalizovali, koju je pre toga učinila okupaciona vlast u Jugoslaviji tokom Drugog svetskog rata. Pitanje koje se nametalo jeste, da li će Jevreji uspeti da povrate svoju oduzetu imovinu nakon 1945. godine. S obzirom na mali procenat preživelih Jevreja posle rata, autori koji su se detaljno bavili ovom temom uspeli su da daju odgovore na ova pitanja. Ono što je svakako aktuelno za ovaj period jeste i osnivanje novonastale države Izrael i odnos jevrejskog pitanja ne samo u Jugoslaviji već i u svetu. „Jevreji koji su rat proveli u koncentracionim nemačkim logorima su, pored preživljenih trauma u logorima, po povratku u Jugoslaviju preživljavali dodatne traume našavši svoje domove razorene ili zaposednute, najčešće od strane svojih nekadašnjih komšija, ili nepoznatih osoba koje su tamo bile raspoređene voljom mesnih narodnih vlasti“ (Ivanković, 2008, 59). Ovim je mogla da se nasluti neka vrsta diskriminacije koju je tadašnja vlast pokazivala prema posleratnim odbeglim jevrejskim stanovništvom.
Ipak, ne treba izostaviti ni činjenicu da je, potpredsednik Saveza jugoslovenskih veroispovednih opština Jugoslavije Fridrih Pops, “dva dana posle oslobođenja Beograda 22. oktobra 1944. godine ušao u stare prostorije Saveza i na ulazu istakao natpis “Savez jevrejskih veroispovednih opština Jugoslavije“. Ovim simboličnim gestom je objavio i dalje postojanje i ponovnu aktivnost jevrejske populacije i njenih organizacija u posleratnoj Jugoslaviji. U istoj zgradi je bila smeštena i Jevrejska opština Beograd. Savez i Jevrejska opština su se preselili u zgradu Jevrejskog doma u Dubrovačkoj ulici broj 71. Vlasti su jevrejsku zajednicu simbolično priznale otvaranjem obnovljene jedine preostale beogradske sinagoge, koje je bilo, radi potpunog utiska i simbolike izvršeno na Šabat, tj. u subotu, 2. decembra 1944. godine u 10 časova pre podne“ (Ivanković, 2008, 66-67). Naravno, treba istaći da su u periodu posle rata, pored beogradske sinagoge, obnovljene još dve, subotička i novosadska tokom 1945. godine (Ivanković, 2008, 70).
Daljim delovanjem pravni tim Saveza i Srpsko-jevrejskih verskih opština u Beogradu je uputilo zahtev “Nacionalnom komitetu oslobođenja Jugoslavije i Antifašističkom Veću Narodnog Oslobođenja Jugoslavije (…) da se odlukom što hitnije reguliše nepokretna i pokretna imovina kako prisutnih tako i odsutnih Jevreja… Iako nisu bili uvaženi svi zahtevi Saveza, veliki uspeh je predstavljalo rano osiguravanje prava vlasništva pripadnicima jugoslovenske jevrejske zajednice nad njihovim nepokretnostima i, naročito, pravo Saveza da raspolaže nepokretnostima koje su bile uknjižene na njegovo ime” (Ivanković, 2008, 75-77). Ono što je Savez imao za cilj jeste podizanje snage duha kod članova zajednice, organizovanje diskusija i rasprava u sinagogama, da se time omogući ponovno ujedinjenje jevrejske zajednice pod jednim krovom.
Uloga Saveza jevrejskih opština u Srbiji i pitanje imovine
Na osnovu iznetih podataka uviđamo da je pitanje sinagoge od izuzetnog značaja za opstanak i dalji razvoj jevrejske zajednice. U daljem radu postavljamo značaj osnivanja Saveza jevrejskih opština i njihov uticaj na Srbiju po pitanju restitucije njihove imovine.
Naime, Savez jevrejskih opština je formiran 1919. u Osijeku kao „Savez jevrejskih veroispovednih opština Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Organizacija pod tim nazivom, prethodnik je nekadašnjeg Saveza jevrejskih opština Jugoslavije i sadašnjeg Saveza jevrejskih opština Srbije i bila je prvi institucionalizovani oblik udruživanja jevrejskih opština u južnoslovenskim zemljama” (Savez jevrejskih opština Srbije, N. D., para. 1). Savez je nastao iz razloga što je u tom trenutku u Kraljevini SHS postojalo „oko 80 000 do 100 000 Jevreja u malim jevrejskim opštinama. Bili su razjedinjeni, slabih pozicija, bez autoritativne zajedničke organizacije koja bi objedinjavala, predstavljala i zastupala njihove interese“ (Savez jevrejskih opština Srbije, N. D., para. 2). Dakle već iz priloženog se vidi kulturno nasleđe Jevreja za potrebom za jedinstvo i dalji njihov razvoj. Međutim, period jačanja nacionalsocijalizma i okretanje Kraljevine Jugoslavije ka Nemačkoj, za Jevreje predstavlja izuzetno nepovoljan period. Jevreji su u tom periodu (tridesete godine XX veka) već uveliko napuštali Nemačku i naseljavali jugoslovenski prostor. U tim momentima, Jevreji su bili izuzetno diskriminisani u Jugoslaviji i beleženo je oduzimanje jevrejske imovine, otpuštanje Jevreja iz nemačkih firmi, zabrana rada u veletrgovini i veoma važno za Jevreje rušenje sinagoga (Dajč & Vasiljević, 2014). Dakle, period od tridesetih godina XX veka sve do kraja Drugog svetskog rata predstavlja za Jevreje izuzetno loš položaj u Jugoslaviji i gubitak velikog broja ljudi i imovine.
Za vreme rata, tačnije tokom nemačke okupacije 1941-1944. rad Saveza naravno nije bio moguć (Sinagoga u Beogradu, N. D.). Njegova formalna obnova i početak novog rada usledili su 1944. godine i tada je on bio zvanično priznat kao legalan predstavnik jugoslovenskih Jevreja. U okviru saveza su formirane razne sekcije koje su imale zadatak da obnove i urede život Jevreja u državi, a jedna od prvih sekcija je bila verska sekcija. Pored toga, vlasti su tada zvanično priznale jevrejsku zajednicu otvaranjem obnovljene beogradske sinagoge. U narednih nekoliko godina je obnovljeno još nekoliko sinagoga. Rad saveza je nastavio da se razvija i obnavlja izgubljenu imovinu (Ivanković, 2008).
Nakon rata usledila je pobeda komunizma u Jugoslaviji i formiranje SFRJ je predstavljalo i dalje potencijalnu pretnju za očuvanje jevrejskog identiteta i religije, jer države u kojima je pobedila ideologija komunizma je predstavljala izazov za manjinske grupe koje žele da očuvaju svoju versku i kulturnu tradiciju koju su vekovima unazad negovale (Ivanković, 2008). Međutim, Savez je odigrao veoma važnu ulogu još tada u očuvanju identiteta i religije. S obzirom na činjenicu da su posledice Holokausta još uvek bile sveže, otpočet je i proces restitucije jevrejske imovine. Praksa do 1946. godine nije bila sjajna po pitanju vraćanja imovine, međutim, Savez je upućivao pravne osnove za povratak nepokretne imovine i uspešno je to radio, jer su uspeli da od tadašnjeg zakonodavstva zatraže imovinu nazad ukoliko postoji pravni osnov za njenu restituciju. Takođe je „zakonskim aktima od avgusta 1946. godine bio odobren povraćaj i pokretne imovine, ukoliko se njoj moglo ući u trag“ (Ivanković, 2008, 77).
Koliko god ovo izgledalo da ide u korist Jevrejima, ipak su se dešavale situacije u kojima dosta imovine nije bilo vraćeno i da su u tim trenucima Jevreji morali da se bore za povratak svoje oduzete imovine (Dajč & Vasiljević, 2014). Suštinski i nakon rata Jevreji su morali da se bore za imovinu koja im nije lako vraćena, već je u velikoj meri nacionalizovana.
Pitanje restitucije jevrejske imovine u Srbiji danas
Naime, 2016. godine u Srbiji je donet Zakon o otklanjanju posledica oduzimanja imovine žrtvama Holokausta koje nemaju živih zakonskih naslednika, a prema tome dodeljeno je 950.000 evra godišnje jevrejskim opštinama koje one mogu da koriste u svrhe naučnoistraživačkih projekata u vezi sa Holokaustom i drugim zločinima nacista i njihovih saradnika, obeležavanje značajnih datuma iz perioda Holokausta, školovanje i stipendiranje studenata, mladih talenata i naučnika, finansijsku podršku postojećoj jevrejskoj zajednici u Srbiji, humanitarne svrhe… Formiran je odbor za nadzor, za kontrolu da li se novac troši prema preporuci, koji čine, pored predstavnika koji odabere Vlada i po dva predstavnika Svetske jevrejske organizacije za restituciju u Srbiji i Saveza jevrejskih opština (Čalija, 2018).
Na sajtu agencije za restituciju stoje podaci vraćene jevrejske imovine koji datiraju još od 2016. godine kada je i donet Zakon o otklanjanju posledica oduzimanja imovine žrtvama Holokausta koje nemaju živih naslednika; konkretno tokom 2022. godine – „prema do sada urađenoj proceni vrednost vraćene imovine iznosi preko 37 miliona 680 hilјada evra“ koji je u skladu sa Zakonom o otklanjanju posledica oduzimanja imovine žrtvama Holokausta koje nemaju živih naslednika („Službeni glasnik RS“, broj 13/16; prema Agencija za restituciju).
Zaključak
Na osnovu iznetog uviđamo da Savez jevrejskih opština vrši pritisak da očuva manjinu u Srbiji, kako ekonomski i politički, tako i verski. Jevreji su i nakon Holokausta i komunizma uspeli da očuvaju svoju veru i tradiciju dugu preko 2000 godina, pogotovo što je prvi povraćaj imovine bio simbolično otvaranje sinagoge u Beogradu, a uz to na sajtu Saveza jevrejskih opština jasno stoji da: „Jevrejska zajednica ima razvijen kulturno-obrazovni, verski i društveni život, koji ostvaruje kroz ustanove Saveza, uz pomoć organizovanih stalnih grupa okupljenih oko zajedničkih interesovanja i sklonosti, kao i preko prethodno verifikovanih projekata“ (Savez jevrejskih opština Srbije, N. D., para. 5). Dakle Savez kroz svoj rad čuva tradiciju, ali i verski život i okuplja Jevreje u Srbiji i pruža pomoć, a na sve to uspešno vrši restituciju jevrejske imovine kroz svoje dejstvo.
Tradicija koja je usledila nakon Vavilonskog ropstva može se jasno videti i na navedenim primerima; koliko jevrejska zajednica okupljena oko judaizma, daleko od Izraela, i dalje pokušava na sve načine da očuva svoj narod i neguje ideju molitve za dobrobit njihove zajednice, jer kako navodi prorok Jeremija : „Gradite kuće i sedite u njima; sadite vrtove i jedite rod njihov;
Ženite se i rađajte sinove i kćeri; i sinove svoje ženite, i kćeri svoje udajte, neka rađaju sinove i kćeri, i množite se tu i ne umanjujte se. I tražite dobro gradu, u koji vas preselih, i molte se za nj Gospodu, jer u dobru njegovom biće vama dobro“ (Jeremija, 29, 5-7; prema Veković, 2022, 29). Dakle ideja očuvanja, okupljanja Jevreja kao i njihove tradicije, vere i kulture i dalje je snažna, s tim da danas ima, pored religijske, dobru i ekonomsko-političku podlogu.
Literatura:
„Službeni glasnik RS“, broj 13/16, dostupno na sajtu Agencije za restituciju https://www.restitucija.gov.rs/latinica/resenja-jevrejske-opstine.php
Čalija, J. (18. 05. 2018). Imovina stradalih Jevreja od sada pod kontrolom. Politika, dostupno na: https://www.politika.rs/sr/clanak/403984/Imovina-stradalih-Jevreja-od-sada-pod-kontrolom pristupljeno 7. 05. 2022.
Dajč, H., & Vasiljević, M. (2014). “Kretanje” nepokretne imovine beogradskih Jevreja kao posledica Holokausta. Limes plus, 11(2), 139-154
Ivanković, M. (2008). Jevreji u Jugoslaviji 1944-1952. Kraj ili novi početak. Doktorska disertacija, Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu
Savez jevrejskih opština Srbije (N. D.). Savez danas, dostupno na: https://www.savezjos.org/sr/strana/o-nama/savez-danas pristupljeno 7. 05. 2022.
Savez jevrejskih opština Srbije. (N. D.). Savez nekad, dostupno na https://www.savezjos.org/sr/strana/o-nama/savez-nekad 7. 05. 2022.
Sinagoga u Beogradu. (N. D.). Sinagoga Sukat Šalom, dostupno: http://www.beogradskasinagoga.rs/PO%C4%8CETNA.html#sukkat pristupljeno 7. 05. 2022.
Veković, M. (2022). Religija za Politikologe. Beograd: IK „Filip Višnjić“
