Evropa na ivici novog nihilizma
Treća decenija XXI veka je doba u kojem pukotine tj. ozbiljniji strukturalni problemi zapadne civilizacije i njene misli putem brojnih kriza polako izlaze na videlo. Svedoci smo finalnog raspadanja freske „pravednog i demokratskog“ sveta liberalizma. Pored evidentnijih političkih i ekonomskih posledica, tu su i društvene krize sa podstrekivačem u vidu masovnih medija. U takvoj postavci, mediji kanališu brojne društvene probleme i stavove u formi dualnih debata sa nepomirljivim stavovima – za ili protiv. Teme oko kojih se debate vrte su brojne, od legalizacije istopolnih brakova do pitanja nacionalnih manjina ali svaka poseduje zajedničku „dualističku“ teorijsku osnovu – suprotstavljeni stavovi su „dve strane iste medalje“. Nije nikakva novost da su trenutni ekonomski i politički interesi glavni razlog za podešenost ovakve društvene atmosfere u kojoj ideali gube na ubedljivosti. Međutim, Stari kontinent se sa ovim nije prvi put susreo. Naime, Prvi svetski rat označio je kraj belle epoque, perioda opšteg društvenog optimizma u Zapadnoj Evropi. Sa kolonijalnom gramzivošću, krunisanom 1914. godine, vera u evropski elitizam i racionalizam, do tada argumentovana ondašnjim tehnološkim napretkom, počela se urušavati.
Razmere uništavanja u Velikom ratu su preko noći dekonstruisale filozofske koncepcije prosvetiteljstva i romantizma bazirane na razumu, dokazivosti smisla i ontološkog jedinstva. Postavilo se pitanje kako je racionalni čovek bio u stanju proizvesti takav pokolj i pustoš. Stvarnost je zbog nemaštine koja je usledila izgubila smisao i jedinstvo, postavši dualna – život ili smrt. Na velika vrata je došla akademska renesansa rušilačkog nihilizma Fridriha Ničea. U takvoj atmosferi, nemački književnik Herman Hese piše roman „Demijan“. Radnja se brzo odvija tj. akcenat nije na fabuli i njenom progresivnom razvitku već idejama koje se prožimaju. Pitanja koja se u delu postavljaju bave se životnim smislom nauke i religije, kao i odnosom u kojem se oni nalaze. Takođe, sveprisutni dualizmi su potkrepljeni elementima nihilističke filozofije i bez obzira na različite pravce, zajednička im je podela na racionalno/umno i čulno/nagonski.
Religija i nauka naspram načela vitalnosti
„Demijan“ je objavljen 1919. pod pseudonimom Emil Sinkler (što je i ime glavnog lika). Razlog jeste nepopularnost Hesea u nemačkoj javnosti zbog antiratnih i pacifističkih stavova. Ovo je vreme nezapamćene hiperinflacije i nacionalnog razočarenja Nemačke, prouzrokovanog (za njih) ponižavajućim Versajskim mirovnim ugovorom. Na ličnom planu sâm Hese takođe doživljava teškoće. Inflacija ga je dovela do siromaštva, bio je odvojen od dece i razvodio se od prve žene. Delo žanrovski predstavlja obrazovni roman, s obzirom da prati progresivni i postepeni razvoj lika. Radnja počinje sa opisom života desetogodišnjeg Emila Sinklera iz pobožne porodice. Već se na samom početku može uočiti prvi dualizam. Dečak vidi svet isključivo iz porodičnog ugla, koji predstavlja predvidivost, nevinost i jedinstvenost. Religiozna porodična atmosfera slavi Avelja tj. poštenje i čistotu. Spoljni svet je za njega neistražen, pun neizvesnosti i razvrata. Naivni izlazak iz predvidivog porodičnog okruženja desio se u vidu Franca Kromera, godinu dana starijeg dečaka koji maltretira Emila. Iz toga ga izbavlja Maks Demijan, stariji i veoma zreliji đak, sa kojim počinje istinski prelaz glavnog lika iz porodičnog u svet čula i nagona.
Demijan, stekavši Sinklerovo poverenje, pre svega razbija hrišćansku sliku Boga kroz alternativnu priču o Kainu i Avelju. U njoj Kain, sa određenim simbolom na čelu, predstavlja superiornost čime se opravdava greh ubijanja rođenog brata. Na časovima veronauke, Demijan insistira na tome da vera u hrišćanskog Boga nije dovoljna kako bi se razumeo i aspekt zla. Takođe, prilikom jedne šetnje stariji đak pokazuje Sinkleru da se isti simbol nalazi na kapiji njegove kuće. Kroz priču o Kainu se mogu uočiti dve ničeovske misli: rasni nihilizam (potpuni napad na tradicionalnu hrišćansku misao) i koncept superčoveka (kroz priču o Kainu) koji se pominje i kasnije. Demijan sa ovim nastupima, u stilu rasnog nihilizma, napada dečakova „čista načela“ (evropsku tradicionalnu misao) i oslobađa aspekt nemorala i čula (oslobađanje životnosti – vitalizam). Na ovaj način Hese ističe da je isključivo odbacivanje načela vitalnosti (materijalnog i nagonskog) kao prolaznog pogrešno. Kroz prikazivanje uticaja Demijana na Sinklera ukazuje da taj aspekt, često unapred otpisivan u religiji i nauci, treba prigrliti i baviti se njime, zato što tek onda život kao takav dobija pun smisao. On pomaže glavnom liku da izađe iz svoje ljuspe. U daljem toku Demijan završava osnovnu školu i nestaje iz dečakovog života, a Hese brzo dolazi do Sinklerove srednje škole.
Formiranje ničeovskog superčoveka
U toku ovog perioda glavni lik se u potpunosti odriče načela na kojima je odgojen i ulazi u čulni svet nagona kroz svakodnevno pijančenje kao početnim nivoom spoljnog sveta. U parku sreće devojku, zbog lepote joj daje ime Beatriče i naglo prestaje sa raskalašnim životom. Iako je ne upoznaje, odlučuje da oslika njen portret. U Sinklerovo prevazilaženje poroka i slikanje Beatriče utkano je Ničeovo načelo volunatirzma, odnosno volje za praćenjem svojih požuda. Međutim, kad je završio portret, shvata da je naslikao Demijana. Zatim, tokom predavanja o Herodotu na klupi nalazi ceduljicu na kojoj piše:
Ptica se probija iz jajeta. Jaje je svet. Ko hoće da bude rođen, mora da razori jedan svet. Ptica leti ka bogu. Bog se zove Abraksas.
Sinkler je bio siguran da je cedulju napisao Demijan. Od predavača saznaje da je u pitanju antički bog samospoznaje koji ujedinjuje božanske i đavolske elemente. On ističe kako se drevnim mističkim pojavama ne može pristupiti naivno, iz ugla nauke i razuma, u čemu se prepoznaje sukob Ničeovog koncepta apolonskog (racionalno) i dionijskog (mistično) načela kulture. Emil shvata da cedulja predstavlja sublimaciju svega onog što je Demijan usadio u njegovu svest. Dalje upoznavanje sa Abraksasom se odvija preko drugog mentora Pistorija, crkvenog orguljaša i neuspelog studenta psihologije. Sinkler provodi noći u dijalozima sa Pistorijem o starim civilizacijama, njihovim bogovima i percepciji sveta oko sebe. Razgovore dva lika najbolje oslikava izjava Pistorija:
„Stvari koje vidimo”, reče Pistor blago, „su iste one stvari koje postoje u nama. Ne postoji druga realnost osim one sadržane u nama. Zbog toga toliko mnogo ljudi živi nestvarne živote. Oni uzimaju slike koje vide van sebe kao realnost i nikad ne dopuštaju svom unutrašnjem svetu da se ispolji. Može se biti srećan i tako. Ali jednom kada spoznaš drugačije tumačenje, više nemaš izbor praćenja gomile. Sinklere, put većine ljudi je lak, naš je težak. Pođimo.” (H. Hese, Demijan).
Hese je sažeo prethodno pomenute nihilističke ideje kroz finalni Ničeov koncept superčoveka, što je ujedno konačna faza razvoja glavnog lika. Superčovek je, koristeći volju, spoznao sebe i oslobodio se (vitalizam), postavši spreman da se kao takav ispoljava, što je u površnoj gomili težak put. Pistori, za razliku od Sinklera, nije bio u stanju da se oslobodi svoje fascinacije znanjem o starim civilizacijama (slike van sebe kao realnost), što je razlog razmimoilaženja dva lika. Sinkler je zaključio da mentor ne poseduje nagonsku stranu kojom bi izbalansirao sveopšti dualizam Abraksasa, što je bio znak da je postao spreman za ponovni susret sa Demijanom.
Nakon upisivanja studija, dva lika se ponovo susreću i Demijan odvodi Sinklera kod svoje majke gde provodi idilično vreme u daljoj spoznaji „konačne istine“. Dolazi Prvi svetski rat, u knjizi predstavljen kao stanje između jave i sna. Ranjeni Sinkler u bolnici „doziva“ Demijana koji se pojavljuje i saopštava mu da nije više potrebno da ga prizove kada mu ja potrebna pomoć, već da uvek pogleda u sebe i da će ga tamo naći. Na samom kraju romana Hese ostavlja, kinematografski rečeno, cliff hanger i završava sa poslednjim dualizmom o tome da dva lika jedan drugom predstavljaju alter ego tj. da su, kao i svi filozofski sukobi – „dve strane iste medalje“.
