Ujedinjene nacije (UN) predstavljaju jednog od najznačajnijih subjekata međunarodnih odnosa. Formirane su nakon Drugog svjetskog rata, a prema Povelji UN osnovna uloga ove međunarodne organizacije je održanje međunarodnog mira i bezbjednosti, kao i otklanjanje prijetnji miru.
Aktuelne krize koje nose globalne posljedice, kao što su specijalna vojna operacija u Ukrajini, kriza na Bliskom istoku, aktivno kršenje međunarodnog humanitarnog prava, napetost u Južnom kineskom moru, ali i pitanja migracija, pokazuju neuspješnost UN da odgovore na zahtjeve koje im nameće struktura međunarodnog sistema. Iz tog razloga, sve izraženiji su zahtjevi za reformom UN.
Kakva je uloga Savjeta bezbjednosti UN?
UN su međunarodna vladina organizacija, a ne svjetska vlada. Moć ove organizacije je više političke, nego pravne prirode.
Savjet bezbjednosti ,kao i Generalna skupština, Sekretarijat, Međunarodni sud pravde,Eknomski i socijalni savjet, Starateljski savjet, spada u glavne organe UN.
Generalnu skupštinu čine svi članovi UN, a njen zadatak jeste razmatranje opštih načela saradnje u očuvanju međunarodnoh mira i bezbjednosti (čl.11 Povelje UN). Rezolucije koje donosi ovaj organ nisu obavezujuće.
Međutim, Savjet bezbjednosti ukoliko procjeni da je došlo do akta agresije ili prijetnje miru (kako je defnisano u Glavi VII Povelje UN) ima pravo usvajanja obavezujućih rezolucija. Stalno članstvo u SB UN imaju: Rusija, SAD, Francuska, Velika Britanija i Kina i samo ovih 5 država ima pravo da stavi veto na rezolucije Saveta bezbednosti i time blokira njihovo usvajanje.
Jedan od posljednjih primjera upotreba veta je veto SAD-a na rezoluciju UN o prekidu vatre u Gazi. Stavljanjem veta na ovakvu odluku sukob na ovom prostoru je nastavljen. Ako pogledamo činjenicu da, kao što je u Povelji UN (čl.2 stav 7) definisano, UN nemaju ovlašćenja da se mješaju u poslove koji po svojoj suštini spadaju u unutrašnje nadležnosti države. Onda se postavlja pitanje: zašto sukobljene starane , u ovom slučaju Izrael i Hamas, sami ne odluče o prekidu sukoba već se čeka na rezoluciju UN? Ili to znači da pitanja sukoba ne spada u poslove koji po svojoj suštini spadaju u unutrašnje nadležnosti države ?
Dati primjer jasno ilustruje da „pet velikih sila policajaca“[1] ima potpunu kontrolu nad svim važnim pitanjima i tokovima na globanom planu.
Pored stalnih članova u SB UN,postoje i deset nestalnih članova, koji se biraju na dvije godine po geografskoj osnovi.
Reforma Savjeta bezbjednosti UN
U posljednih mjesec dana, od Diplomatskom forumu u Antaliji, Minhenske bezbjednosne konferencije do sastanka G20 u Brazilu, reforma Savjeta bezbjednosti UN bila je jedna od glavnih tema. Vieira,šef brazilske diplomatije, na sastanku ministara spoljnih poslova u uvodnom govoru za sastanak G20 u Rio de Žaneiru, rekao je da Savjet bezbjednosti UN ne može da riješi sukobe kao što je u Ukrajini i u Gazi.[2]
Na Diplomatskom forumu , ministar spoljnih poslova Ugande Odongo naglasio je nedostatak afričke zastupljenosti u Savetu bezbednosti UN, gdje 240 miliona ljudi predstavljaju samo dve osobe, dok 1,4 milijarde stanovnika kontinenta uopšte nema predstavnika.[3] Međutim, ova tema produbljuje podjele na Afričkom kontinentu, jer ne postoji saglasnosto tome koje države treba da budu članice. Južna Afrika,zbog svojih ekonomskih kapaciteta, ima težnju da dobije stalno mjesto u SB UN, ali Egipat i Kenija daju otpor jer bi time bila oslabljena njihova pozicija na Afričkom kontinentu.
Zahtjevi za ovom reformom nisu nova tema, oni su se javljali i ranije. Prisjetimo se da 1963. god. broj nestalnih članica Savjeta bezbjednosti proširen zbog povećanog broja afričkih zemalja u UN. Potom 2004. godine Brazil i Indija zajedno sa Japanom i Njemačkom formirali su Grupu 4 (G4) sa ciljem da postanu stalne članice u Savjetu bezbjednosti UN. To su regionalne sile koje imaju velik ekonomski potencijal, a Indija posjeduje i nuklearno oružje.
Marta 2005.god. tadašnji generalni sekretar UN Kofi Anan predložio je dva plana, poznata kao Model A i Model B, prema kojima proširenje SB bilo na 6 stalnih i 3 nestalna mjesta po 2 iz Afrike, 2 iz Azije, 1 iz Evrope i 1 iz Amerike (Model A), ili bi bila dodana samo nestalna mjesta (Model B). Uprkos njegovim pokušajima da podstakne reformu, nijedan plan nije prihvaćen od strane svih frakcija u igri.[4]
Inicijativa BRIKS-a
Za nove stalne članice u okviru SB UN zalažu se države BRIKS-a, a kao ključam razlog navodi multipolarnost svjetskog poretka. Sama riječ „poredak“ predstavlja strukturu moći izmežu država na međunarodnom nivou. Na ekonomskom nivou svijet je multipolaran, odnosno potoje različiti centri ekonomske moći. Međutim, na političkom nivou raspored moći , upravo zbog globalnih kriza, nije još definisan.
Lideri ove organizacije su na samitu u avgustu 2023.god. potpisali Johanesburšku deklaraciju-II[5], a u čl. 7 ove deklaracije navodi se podrška reformi SB UN s ciljem da bi postao demokratičniji, reprezentativniji, i djelotvornij i da bi se povećala zastupljenost zemalja u razvoju u Africi, Aziji i Latinskoj Americi, uključujući Brazil, Indiju i Južnu Afriku. Potrebno je obratiti pažnju da sve tri navedene države se nalaze u sastavu BRIKS-a, a paralelno s tim Brazil i Indija su i u Grupi G4 zajedno sa Japanom i Njemačkom.
Na ovom samitu Rusija je podržala ideju da Brazil i Indija postanu stalne članice navodeći da njihov ulazak bi omogući djelotvorniji rad SB UN, dok ulazak Japana i Njemačke bi imao suprotna efekat jer ove države rade po ukazima koje dobijju iz SAD-a.
Međutim Kina, i kao članica BRIKS-a i kao stalni član u SB UN, ne podržava stav o proširenju stanih članova, naročito ne kada je u pitanju Indija. Kina, bez obzira na ekonomsku moć koju ima, je regionalna sila kao i Indija i Japan, i upravo status stalne članice u SB UN i pravo veta na rezolucije UN Kini daje privilegovan položaj u odnosu na ove dvije države.
Za Kinu, Japan i Indija su tradicionalni rivali na reginalnom planu. Njihovo takmičenje se odvija na polju ekonomske moći, dominacije na tržištu, razvoju nauke i tehnologije, ali i u naoružanju – i Indija i Kina posjeduju nuklearno oružje. Pri tom Japan i Indija imaju članstvo u Kvadrilateralnom bezbjednosmo dijalogu (Quad), neformalnom strateškom forumu zajedno sa SAD-om i Australijom.
Cilj Quad-a je da se strateški morski putevi u Indo-Pacifiku održe bez bilo kakvog vojnog ili političkog uticaja. U osnovi se posmatra kao strateško grupisanje za smanjenje kineske dominacije,[6] tačnije obuzdavanje Kine.
Da li države vjeruju jedna drugoj – Da li je realna reforma UN?
Kao što smo mogli da zaključima, postoji težnja ka proširenju broja stalnih članova SB UN ali ne i saglasnot o tome koje države treba da dobiju stalno članstvo. Pored toga, SAD, Kina, Rusija, Velika Britanija i Francuska (koje imaju stalno članstvo) izgubile bi svoju političku moć ukoliko bi došlo do ovog proširenja, a ovim bi i regionalne sile ojačale svoj položaj na međunarodnoj sceni i dobile ulogu svjetske sile.
Iz ovog izvodi se zaključak da razlog zbog kog se proširenje SB UN nije desilo, a i u budućnosti ne može desiti je ravnoteža snaga. Ravnoteža snaga je termin koji se koristi da se opiše politika uravnotežavanja moći u cilju predupređivanja od zadobijanja premoći[7]. Sama trka za stalnim mjestom u SB UN ojačala je nepovjerenje i rivalstva između država na regonalnom nivou.
Težnja zemalja G4 (Njemačka, Japan, Indija i Brazil – na karti označeni plavom bojom) ka stalnom člnastvu u SB UN je onemogućena od strane regionalnih konkurenata koji su u pokretu Ujedinjeni za konsenzus ( Italija, Argentina, Kolumbija,Kanada, Južna Koreja, Meksiko, Malta, San Marino, Kostarika, Španija, Turska, Pakistan – označeni crvenom bojom ).
U tom kontekstu kao što Argentina i Meksiko lobiraju protiv toga da Brazil postane stalna članica SB UN, tako i Pakistan protiv Indije, kao što se protive Italija i Španija protiv članstva Njemačke.
[1] Termin koji koristi Džosef S.Naj za 5 država koje su slane člnanice SB UN
[2] Opširnije na: https://n1info.rs/svet/poceo-sastanak-g20-brazil-trazi-reformu-un-nisu-u-stanju-da-se-nose-sa-izazovima/
[3] https://www.trtworld.com/turkiye/officials-call-for-un-reform-global-peace-at-antalya-diplomacy-forum-2024-17212040
[4] https://archive.globalpolicy.org/security-council/security-council-reform/49885.html%3Fitemid=1321.html
[5] https://mid.ru/en/foreign_policy/news/1901504/?lang=ru
[6] https://www.business-standard.com/about/what-is-quad
[7] Dž. S. Naj, Kako razumevati međunarodne sukobe, Beograd: Stubovi kulture, 2006: str. 348.