Uništenje kao klasifikacija
Da li je moguće povratiti istorijski izmenjeno tumačenje zgrada srpske vlade koje su uništene tokom 78-dnevnog NATO bombardovanja? Svaki napor da se to učini morao bi pružiti dokaze da uloga ove nacije u modernoj istoriji nije sasvim podla, kao što se danas mnogima čini. Veliki dio te istorije je isključivo arhitektonski. Za razliku od drugih komunističkih nacija poput Sovjetskog Saveza, koji je pod Staljinom odabrao neoklasicistički stil umjesto konstruktivizma, Jugoslavija je izgradila svoj posleratni imidž eksperimentišući u modernizmu. Lišena nacionalnih simbola i reprezentacija moći, arhitektura u Jugoslaviji prolazila je kroz proces programskog, ali intuitivnog, a ponekad i metaforičnog, prisvajanja zapadne avangarde.
Ovaj stil je evidentan u zgradama institucija u rasponu od vladinih birao do muzeja, bolnica i škola. Izgradnja arhitektonskog identiteta u Jugoslaviji morala je pratiti ideološki pomak od centralističkog Istočnog bloka, ka liberalnim Zapadnim demokratijama. Nacionalni arhitekti su naučili kako da potisnu ekspresionizam koji je proizašao iz njihovog predratnog obrazovanja i prethodnih eksperimenata u nacionalnim stilovima. Kubističke i ekspresionističke zgrade — za mnoge pravi nacionalni senzibilitet — bile su obučene da izgledaju funkcionalistički i internacionalno. Ovaj proces je označio posleratni procvat u građevinarstvu širom Jugoslavije.
Varijacije na zidu zavjese, kao što se vidi u zgradi Seagram Miesa van der Rohea i Phillipa Johnsona u New Yorku, na repetitivnim biforama zgrade Pan-Am Waltera Gropiusa, na redovima horizontalnih prozora i na kamenu bez uzorka koji je zamenio preratni dekorativni akademizam i njegov klasični izgled.
U ratu, vrijeme uništenja je i vrijeme klasifikacije. U svojoj ulozi bombardera koji gađa niz urbanih artefakata, NATO se suočio s problemom identifikacije: kako čitati arhitekturu koja nije ni izgledala staljinistički, niti je imala klasične aspiracije Trećeg Rajha. Važne su bile prazne upravne zgrade u centru Beograda u blizini bolnica i škola, prazno Savezno ministarstvo unutrašnjih poslova i prazan Generalštab vojske Jugoslavije kojeg je sagradio dobitnik zlatne medalje Kraljevskog instituta britanskih arhitekata. Sve je bombardovano od strane NATO-a. Ovo su pravi primeri srpskog posleratnog modernizma.
NATO je pokazao dobar ukus u odabiru arhitektonskih zdanja koje su srušili prilikom bombardovanja. Kao deo „nove borbe protiv fašizma“, NATO je izabrao da uništi same zgrade izgrađene u poslijeratnom periodu koje simboliziraju borbu „tvrdoglave nacije protiv fašizma“. Dok je modernizam koji je došao sa Zapada bombardovan, neki konzervativni primjeri su „sačuvani“. Beli dvor, na primer, ili vila MIR, eklektična vila paladijanskog tipa izgrađena 30-ih godina, u kojoj Milošević, kao i Tito pre njega, inače dočekuje goste ali ne živi, smatran je nedostupnom metom zbog Rembrantovog platna koji se nalazi na prvom spratu. U istorijskim knjigama, fašistička arhitektura poput Trećeg Rajha se uvek shvata u odnosu na uslove njenog nastanka. Arhitektura koju koristi sadašnja Srbija izgrađena je pre nego što je svet utvrdio da je srpska država nacionalistička, ali je NATO u bombardovanju Srbije takođe označio primere srpskog posleratnog modernizma kao fašističke. Nekada zahvaćena vatrom globalnih medija, ova arhitektura, građena pod prozapadnim liberalnim uticajem, sada je u opasnosti da bude označena kao fašistička, da bude zapamćena u odnosu na uslove uništenja.
Međutim, postoji komplikacija u polaganju isključive odgovornosti za bombardovanje ovih konkretnih zgrada na NATO. Na beogradskim ulicama se očekivalo da će određene zgrade biti verovatne mete. “Većina ljudi vjeruje da će urbani centri biti ‘nadletani’, a zvanična propaganda čini koliko god je moguće da podrži ovo uverenje. Zaista, civilne žrtve bile bi ogroman podsticaj za propagandni rat srpske vlade protiv ostatka sveta.” Ovo je mišljenje koje se moglo pročitati u analizi objavljenoj na internetu u oktobru 1998. godine, pola godine pre nego što je počelo NATO bombardovanje. Vladin stav bio je moguć dijelom i zbog toga što nije izrazila nikakvu ambiciju da kreira vlastitu arhitektonsku retoriku. Potpuno prisvajajući dosadašnje komunističke zgrade i infrastrukturu, vlada u svojoj desetogodišnjoj vladavini nije izgradila niti naručila nijedno arhitektonsko djelo, osim nedavnog neoklasicističkog spomenika koji slavi godinu dana od prestanka NATO bombardiranja. Stoga sadašnji režim nije imao poteškoća da ove zgrade žrtvuje NATO-u.
Generalštab vojske: praznina kao nacionalni identitet
Da je NATO želio da uništi zgradu sa više zapadnih uticaja, ne bi mogao pronaći bolju metu od Glavnog štaba vojske, poznatog i kao Ministarstvo nacionalne odbrane. Sravnjenje Vukovara, opsada Sarajeva i nasumično bombardovanje Dubrovnika su naređeni iz ovog štaba vojske u Beogradu. Na brifingu za štampu NATO-a jutro nakon noćnog napada, ova izvanredna poslijeratna modernistička građevina nazvana je „srcem ratne mašinerije“. S obzirom na ovu karakterizaciju od strane NATO-a, hoće li se ova zgrada sada pamtiti u odnosu na njeno stvaranje ili njeno uništenje?
Zgrada Glavnog štaba poklopila se sa izgradnjom posleratnog nacionalnog identiteta u Jugoslaviji nedugo nakon raskida od Staljina 1948. godine. Tokom proleća 1954. godine Vojska Jugoslavije pozvala je devet jugoslovenskih arhitekata da se nadmeću za novi kompleks zgrada. Već prilično star, Josip Plečnik, etablirani akademik iz Ljubljane, također je zamoljen da razradi rješenje van konkurencije i savjetuje po pitanjima urbanističke analize i kompozicije. Ostali su zamoljeni da učestvuju anonimno.
Jedan od njih bio je Nikola Dobrović, već poznat u levičarskim krugovima evropske intelektualne avangarde po svom modernističkom delu. Još prije konkursa, Theo van Doesburg, holandski modernista, izdvojio je rad ove dvojice arhitekata u objašnjavanju „konstrukcije“ jugoslovenskog nacionalnog identiteta. Njegov stav je bio da su obojica arhitekata razvila svoje stilove zahvaljujući sukobljenim uticajima koji su uglavnom dolazili iz Zapadne Evrope. Obojica su bili pioniri u odupiranju uticaju tradicije. Obojica su ipak razvila potpuno različite, ako ne i suprotne rečnike formalnog izražavanja. Van Doesburg je opisao Plečnikov pristup „konstruisanju” identiteta kao praksu „poštenog” neoklasičara. S druge strane, iako je kritikovao Dobrovića da je „pravi akademik [nesposoban] u svom radu da formuliše konstruktivni sistem zgrade“, holandski slikar ga je hvalio kao jednog od „prvih glasova koji oslobođen od ograničavajućih veza jugoslovenske tradicije dopire do uzajamnih inovacija u umetnosti i arhitekturi srednje i zapadne Evrope.“ Plečnik, „pošteni“ neoklasičar, bio je tu da legitimiše vladin projekat rekonfiguracije ovog važnog dela grada, a Dobrović, „akademik“ sa „oslobađajućim glasom“, bio je tu da posluži kao dokaz nedavne promene u jugoslovenskoj politici ka proliberalnom imidžu koji podržava Zapad.
Plečnik je dostavio tri različite sheme za lokaciju, koja je bila dimenzija 270 puta 100 metara i podijeljena na dva dijela velikom ulicom. Plečnik je svoje šeme izveo iz ranijeg dizajna za slovenački parlament u Ljubljani 1947. godine, polemičnog, ali dobro poznatog neoklasičnog prijedloga. Uprkos tome što je beogradski generalni žiri hvalio njegov trud kao najbolji urbanistički koncept, odlučili su da među anonimnim prijavama pronađu pobednika. Proliberalni eksperiment koji je bila Jugoslavija nakon raskida s Istočnim blokom vjerojatno nije favorizirao Plečnikove neoklasicističke varijacije nacionalnog identiteta, pogotovo jer je Staljin već prisvojio neoklasicistički imidž komunističke države. Neželjena blizina Plečnikove upotrebe vertikalnog stupa i klasičnog volumena trijumfalističkom stilu, na primjer, Ivana Žoltovskog, jednog od omiljenih Staljinovih arhitekata, možda je bila previše neprivlačna u očima pro-liberalnog jugoslovenskog žirija. Jugoslavija je trebalo da izabere novi imidž za svoj štab vojske i Nikola Dobrović je to vrlo dobro znao. Njegova ideja da simbolizuje vojsku u takvom tranzicionom društvu ne treba da bude bukvalna, tako što će, na primer, „postaviti tenkove na neoklasične zgrade“, kao što je njegov kolega u Rusiji Lev Rudnev predložio za štab vojske u Moskvi.
Nasuprot tome, Dobrović je pobedio sa šemom lišenom bilo kakvog klasičnog predstavljanja moći. Čak ni jedan modernistički okrugli stupac nije preživio njegov vrlo lični koncept „angažovanog volumetrijskog oblikovanja“ i njegove slikarske metode postizanja „vizuelne dinamike“. Promene i liberalizacija jedne tranzicione države kakva je Jugoslavija trebalo je da se oblikuju u svesku, a ne kao narativ. Ulični front preko puta lokacije već je bio ispunjen predratnim reprezentativnim zgradama u različitim akademskim i neoklasičnim stilovima. Dobrovićev prijedlog je povezao dva podijeljena područja lokaliteta tako što je predložio dugačak i uski volumen od jednog kraja lokaliteta do drugog u punoj dužini od 250 metara, čime je ostao otvoren prostor za ulicu koja ide uz brdo od glavne željezničke stanice do grada. Pomeranjem ovog volumena od linije raskrsnice, Dobrović je stvorio 270 metara široko polje otvoreno za eksperimente u visini. Praznina na tom uzvišenju dočaravala je kanjon i Dobrović je prazninu zamislio kao sastavni dio svoje nove slike nacionalnog identiteta.
„Vizuelno, mobilno i tranziciono“ bio je Dobrovićev opis novog pojedinca sposobnog da pregovara o ovom novom obliku arhitekture. Kao akademik, pokušao je da pretoči filozofsku spekulaciju u formu. Za ravan visine 270 metara napravio je niz dijagrama koje je nazvao “Bergsonovi dijagrami”, misleći na francuskog filozofa Anrija Bergsona. Fokus svih dijagrama bila je “praznina”, negdje na sredini elevacijske ravni. U krugovima beogradskih intelektualaca ovi, sada već mitski, „Bergsonovi dijagrami“ koji definišu vizuelni dinamizam i napetost u glavnoj koti kompleksa korišćeni su za konstruisanje vizuelnog identiteta pobedničke nacije iz Drugog svetskog rata.
Dobrović je ove dijagrame okarakterisao kao „angažovanje prostora, taj novi vizuelni poredak, tu novu, moćnu fluidnu arhitektoniku formalno stvorenog okruženja“. Dijagrami su formalizovali ideju „vizuelne dinamike“ građevinskog kompleksa izgrađenog da bude vizuelni doživljavaj savremenog građanina koji je uvek u pokretu – „Homo spatiosus“ je bio njegov naziv za ovu osobu svesnu svog neprekidnog kretanja. Dobrovićev savremeni čovek nije mogao da miruje. Dobrović je svoju ideju „angažovanog prostora“ kroz kretanje zasnovao na prisustvu praznine. Promjenu perspektiva, vizualnih dubina i vizualnog slojevitosti trebalo je pokrenuti kretanje kroz prazninu predloženog građevinskog kompleksa. Karakter praznine čini ga vizuelno neodvojivim od dva dela zgrade. Dijagrami su prikazivali četiri varijacije vizuelnog angažmana: “simetrično”, “asimetrično” i dvije označene kao “ekstravagantno”. Žiri je bio naklonjen simetričnom.
Ovi dijagrami su demonstrirali promjenu uloge arhitektonike kada je zadatak bio predstavljanje države. Za Dobrovića je arhitektonika njegovog „angažovanog prostora” bila analogna partituri koju slušalac neprekidno svira. Gledalac za Dobrovića je neko ko nalazi otisak sebe u „prazninama [koje] dobijaju svoje vizuelno postojanje i pripadnost” upravo ovim činom.
U radovima francuskog filozofa nema zapisa o dijagramima prostornih uslova. Bergson je umro 1941. Moguće je da je Dobrović, vođen intuicijom i neograničenom željom da apsorbuje i radi na zapadnim idejama, sam kreirao i nazvao „Bergsonove dijagrame“. Moguće opravdanje za to može se naći u knjizi o Bergsonu koju je napisao Žil Delez. Ova knjiga pod nazivom Bergsonizam objavljena je 1966. godine, samo dvije godine nakon završetka Dobrovićeva zgrada štaba vojske. Teza Delezeove knjige je da je bergsonizam intuitivna, ali rigorozna praksa prisvajanja kao valjana vrsta otkrića. Ova spekulativna tvrdnja može otkriti, ali i opravdati, Dobrovićevo raskošno prisvajanje zapadne arhitekture kao njegovog otkrića. Njegovo intuitivno preuzimanje i transformacija Bergsonovih ideja o prostoru i mobilnosti može svrstati zgradu Generalštaba među rijetke primjere ove prisvajačke tradicije, ako ne i jedini takav primjer.
Štab vojske kao srce ratne mašine
Da je Josip Plečnik sa svojim “poštenim” neoklasičnim prijedlogom pobijedio na natječaju za Generalštab, da li bi NATO imao smjelosti da ga uništi? Da li bi bila pošteđena uništenja na osnovu „kulturnog očuvanja“, kako bi se „očuvala nacionalna kultura i identitet“ gledano s neba? Da li bi Plečnikovi stupovi, koji se protežu od osnove do vijenca i tako određuju visinu zgrade, njegova velika kružna kula sa konusnim krovom i izdašne javne kolonade koje okružuju javne trgove ispred njegove zgrade bili dovoljni da podsjećaju NATO-ove kulturne savjetnike o mogućnosti da pripada Kulturi?
NATO je novinarima objasnio svoju proceduru odabira cilja u pet koraka na sljedeći način:
- Ciljevi se predlažu u sjedištu NATO-a u Briselu, kao i u Njemačkoj i Italiji.
- Ćelija u Pentagonu pod nazivom J-2T proučava izvodljivost mete.
- Planeri mjere stratešku vrijednost cilja u odnosu na nedostatke.
- Advokati u Pentagonu i u sjedištu NATO-a rade na opravdavanju ciljeva.
- Predsjednici glavnih NATO zemalja razmatraju listu ciljeva.
Budući da je već bio predviđen kao meta Beograđana, bilo bi iznenađenje da se štab Vojske ne pojavi rano na listi u Briselu. Međutim, izvodljivost ciljanja velike zgrade u srcu grada nije bila dovoljna za tu odluku. Kritični trenutak dolazi sa strateškom procjenom cilja i njegovog značaja u ratnoj mašini. To je i trenutak testiranja u kojoj mjeri se cilj može opravdati stvaranjem javne podrške u medijima. NATO je morao da predstavi ratnu mašinu javnosti koja je identifikovala mete kao „organe“ antropomorfnog neprijatelja. Kombinovana retorika „srca“ i „mozaka“ oslobodila je NATO da se mora baviti specifičnostima arhitektonskih ciljeva. Projektovanjem efekata razaranja, svrstavanje dobrih ili loših kandidata na listu ciljeva bombardovanja oslobodilo je NATO odgovornosti za stvaranje sistema vrednosti koji je suštinski suprotstavljen kulturi.
Tokom bombardovanja, NATO je neprestano predstavljao proceduru iza svog izbora ciljeva. U međunarodnoj štampi, general Wesley Clark podijelio je mete na “strateške” i “taktičke”. Pored protivvazdušne odbrane, vojnih snaga, puteva za snabdevanje i komandnih i kontrolnih objekata, strateški ciljevi su uključivali „održivu infrastrukturu i resurse“. To obuhvata ne samo urbane ciljeve, infrastrukturu, mostove, električna postrojenja, rafinerije nafte, već i administrativne zgrade. Ali kakva može biti strateška vrijednost jedne vrlo vidljive velike zgrade u centru grada, posebno nakon što je ispražnjena od osoblja i opreme? Fizički, njegova strateška vrijednost je nula. Jedino moguće strateško opravdanje za uništenje ove građevine bio je njen simbolični nestanak sa horizonta.
Ali nacionalna simbolika bila je upravo ono što se nije moglo naći u Glavnom štabu. Kasna odluka NATO-a da bombarduje zgradu, više od mjesec dana nakon što su zračni napadi počeli, možda je bila posljedica ovog niskog nivoa simbolike: bez izloženih stubova, bez ukrasne naracije istorije, kao što bi moglo biti prisutno u staljinističkoj arhitekturi. Za NATO bi možda bilo lakše klasifikovati štab vojske da je simbol moći bio fizički entitet pričvršćen za zgradu, a ne praznina između dva dela kompleksa. Evokativno na kanjon Sutjeske, mjesto jedne od najvećih bitaka protiv fašističke okupacije u Drugom svjetskom ratu, zapravo je rezultat akademske arhitektonske operacije – intuitivne i spekulativne transformacije filozofije Anrija Bergsona u „dinamičke“ dijagrame koji su “oblikovali” prazninu, jedini prepoznatljivi simbol u kompleksu. Identitet nacije trebalo je pronaći u praznini, u nemateriji i u djelovanju pojedinca koji se kreće kroz prazninu.
Okolnosti koje su omogućile uništavanje arhitekture rođene u borbi protiv fašizma u ime globalnog policijskog nadzora fašizma tek treba da se prouče. U međuvremenu beogradske arhitekte, među kojima su Tanja Damljanović i Vladimir Kulić, suočili su se sa trenutnom situacijom i prilagođavaju sadržaj svog predstojećeg vodiča za arhitekturu Beograda, kako bi uključili slike novih ruševina. Ovaj vodič suprotstavlja originalnu zgradu i ruševinu i tako spaja suprotne metode arhitektonske klasifikacije, jednu povijesno kritičku i zasnovanu na stvaranju zgrade, a drugu realističnu i postkritičnu zasnovanu na njenom uništenju.
U slučaju Glavnog štaba, oba metoda su, međutim, relevantna. To je zato što pokušaj razumijevanja budućeg stanja jugoslovenskog nacionalnog identiteta sada traži da mislimo na dvije praznine u odnosu jedna na drugu: jednu koju je stvorio Nikola Dobrović u okviru svog Glavnog štaba i novu koju je stvorio NATO sa bombama koje su pale na zgradu. Odgovor izgleda kao odložena dilema o tome s kojom prazninom se poistovjetiti, koju prazninu zapamtiti.
