Ovim istraživanjem su ponuđeni neki, ali ne i konačni, odgovori na početna istraživačka pitanja: Šta je meritokratija? Ko su bili njeni protagonisti kroz istoriju? Zašto meritokratija nastaje? Kako nam meritokratija koristi u savremenom društvu?
Šta je meritokratija? Meritokratija je ideja o pozicioniranju zaslužnih na njima pripadajuće društvene pozicije. Odnosi se na oblik društvenog i državnog uređenja u kojem bi glavni organizacioni princip bile zasluge odnosno socio-obrazovni uspjeh pojedinaca na osnovu tipova inteligencije i individualnih napora njihove realizacije (pameti). Meritokratija podrazumijeva napredovanje ljudi u društvu na osnovu njihovih vlastitih sposobnosti i zahvaljujući postojanju obrazovanja koje je liberalizovano i demokratizovano do te mjere da je dostupno svima, koji su zainteresovani da ga pohađaju radi samoaktuelizacije odnosno razvoja i unapređenja svojih talenata.
Zašto meritokratija nastaje? Istorijat klasične, a onda i savremene društvene misli o meritokratiji doveo je do odgovara na pitanje – Zašto meritokratija nastaje, kao ideja i praksa? Taj istorijat je predstavio i ko su bili gorljivi protagonisti meritokratije, od filosofa drevne Grčke, državnika Rima, mandarina iz Kine i humanističkih prosvjetitelja renesanse, preko liberalnih mislilaca 19. vijeka, pa sve do savremenih stajališta na ovu temu. U savremeno doba, kompetitivni meritokratski principi su se proširili iz domena vlade odnosno upravljanja uopšte, pa tako i sobom, i na ostale društvene sfere i njima pripadajuće tipove društvenih institucija. Stoga se za pojam meritokratije ustalilo značenje poboljšanja moralnog i intelektualnog kvaliteta elita. Meritokratija i trijumf meritokratskih principa na modernom Zapadu, od 18. vijeka, bili su glavni pokretač nastanka modernog svijeta, uz političku slobodu, naučne inovacije i slobodno tržište. Prema tome, moderna meritokratija je bila demokratski pokret koji je nastojao da otvori zapadne društvene, ekonomske i političke institucije talentovanim osobama, bez obzira na njihovo (socijalno) porijeklo, pol ili rasu, zbog čega je društvena mobilnost bila razlog postojanja toga pokreta. Meritokratija se tako direktno suprotstavlja većini postojećih društvenih sistema kroz istoriju, od robovlasničkog, real-socijalističkog do totalitarnog, što su sve primjeri društava zatvorenog, rigidnog tipa.
Kako nam meritokratija koristi u savremenom društvu? Poznato je da je lobalizacija omogućila razvoj društava, na globalnom nivou, kroz upravljanje putem ekspertskih sistema. Prosvjetiteljski poredak i nauka mnogo duguju toj kontroli društva zahvaljujući profilisanju odnosno formaciji, diferencijaciji i selekciji kadrova različitih profesija koje treba adekvatno da oblikuju društvene pozicije u službi ljudi u potrebi. Prema tome, očigledno da je dobro i visokofunkcionalno društvo nezamislivo bez vertikalne i horizontalne društvene strukture, pa tako i elite, koja društvom upravlja ka zadatim ciljevima. Stoga se postavlja pitanje preduslova dobrog društvenog funkcionisanja odnosno habitusa upravljača. Da nije meritokratije, i državnog ulaganja u ljudski kapital, radi kontinuiranog uvećanja znanja, ne bi bilo ni brojnih otkrića koja su zauvijek promijenila ne samo sudbinu društva nego i čovječanstva, a moguće i postojeće civilizacije.
O značaju meritokratije dovoljno govore neke prednosti: Pozitivna selekcija prema jasnim kriterijumima, kvalifikovanosti, mjerljivim rezultatima; društvena mobilnost bez obzira na nasljeđe, porijeklo, pol ili rasu; otvoreno i demokratsko društvo nasuprot većini zatvorenih društveno-ekonomskih formacija kroz istoriju; promocija nauke, znanja, ekspertize i rada. Pored toga, pruža i sljedeće prilike: Razvoj društva i napredak na temelju ekspertskih sistema i radne etike; izgradnja ekonomije i društva znanja; promocija i implementacija održivog, inkluzivnog i pametnog razvoja društva; pozitivna državna intervenciju (kroz obrazovanje, subvencije i slično) u strukturne izvore diskriminacije marginalizovanih društvenih grupa.
Dakle, meritokratija ima i svoje prednosti kao i nedostatke, ali su prilike koje ona pruža, u kontekstu aktuelnih trendova i obligacija dostizanja održivog razvoja širom svijeta, mnogo veće i vjerovatnije od rizika koje meritokratija dijeli s drugim oblicima uređenja (prvenstveno demokratijom), zbog čega se među njima i ističe kao najmanje loš oblik, što se nekad, od strane Aristotela, tvrdilo za demokratiju koja, u postmoderno doba dominacije vještačke inteligencije (koja svojim algoritmima može da upravlja ljudskim ponašanjem, npr. šaljući ljudima reklame za kupovinu dobara i usluga prema preferencijama ukusa koje je prethodno od njih prikupila), postepeno odumire odnosno počinje da gubi funkciju koju je nekad imala u praksi, postajući tako ne-funkcija.
Da je meritokratija teško rješivo odnosno zamršeno, bezizlazno pitanje dokazuje i njeno dovođenje u relaciju sa aktuelnim konceptom održivog razvoja. Međutim, i bez dovođenja u vezu sa konceptom održivog razvoja, moguće je konstatovati da je meritokratija po sebi svojevrsna aporija jer odražava antagonistički odnos između prirodnih datosti (talenata, nasljedstva i slično) ili čak nužnosti (npr. invaliditeta, stigme, diskriminacije) i slobodne volje, izražene kroz individualni napor, zalaganje, trud i rad. Iako je meritokratija nastala na ruševinama feudalnog poretka nasljednih privilegija u Evropi, činjenica je da bez ideje i postojanja imovinskih prava odnosno nasljeđivanja, ona ne bi mogla funkcionisati u praksi jer se ostvaruje putem tržišne kompeticije. Upravo u tome se, između ostalog, ogleda paradoks meritokratije – koncept meritokratije kosi se sa osnovnim postulatima kapitalizma (nasljedna imovinska prava) (prvi paradoks meritokratije).
Iako meritokratija stvara pomenute i misaone i društvene podjele, ona ipak ima nesumnjiv značaj za uspostavljanje nepostojećih i održavanje postojećih ekspertskih sistema bez kojih je nezamislivo funkcionisanje savremenih kompleksnih društava na globalnom nivou, pa tako i rješavanje gorućih pitanja opstanka čovječanstva, poput globalnih problema ekološke prirode.
Da bi društva bila održiva, u skladu sa globalnim zahtjevima međunarodne borbe za zaštitu životne sredine, ona treba da streme ne samo održivom nego i inkluzivnom, te pametnom razvoju, što je najvažnije. S druge strane, to može da poveća raslojavanje i pojača efekat nasljedstva jer će kvalitetniji poslovi u ekonomiji znanja sve više postajati dostupni samo onima koji imaju dobar porodični bekgraund odnosno habitus, izražen najprije kroz porodične resurse, da bi se obrazovali njihovi najbliži. To će dovesti do zatvaranja dosadašnjeg liberalizovanog pristupa obrazovanju u neoliberalistički koncept elitističkog visokog obrazovanja, koji neće moći svi da priušte već samo bogate porodice i njihova djeca koji će direktno uticati na kvalitet obrazovanja kroz konkretno potraživanje željenih obrazovnih usluga. To je već drugi paradoks meritokratije – intencija ka stvaranju društva i ekonomije znanja.
Društvo koje ne motiviše i ne nagrađuje za postignuća ne može da uveća bogatstvo i blagostanje i tako postaje neefikasno, pa čak i disfunkcionalno. To je u potpunosti neodrživa strategija jer promoviše ljenost koja destruira opšte društveno blagostanje, kako nema napretka usljed nerada i stagnacije, čemu se opire ideja meritokratije.
Razložno je proširenje definicije meritokratije svim razmatranim efektima (efekat sreće, efekat životne sredine i efekat stečenog iskustva u životnoj sredini tj. u društvenom polju): praksa [(habitus x kapital) + polje)] + iskustvo stečeno u praksi = meritokratija.
Konačno, ideja meritokratije promoviše održivu ideju velike zavisnosti kvaliteta života od ličnih kvaliteta (talenata, i njima ekvivalentnog koeficijenta multiple inteligencije, tj. habitusa) i efekta životne sredine tj. životnih okolnosti (npr. od porodične materijalne i nematerijalne podrške, državne pomoći, kosmičkih uslova i sl.), te od efekta vlastitog iskustva tj. vlastite odgovornosti (truda, rada, upornosti i sl.) na životnom putu, što sve čini jednu humanu jedinku neponovljivom čak i uz postojanje potencijalne mogućnosti njenog kloniranja koje bi bilo vjerovatno na nivou genetskog potencijala ali ne i na nivou efekta sredine i iskustva.
U doba postmodernog relativizma i radikalnih zahjeva egalitarizma, ideja meritokratije ponovno iskrsava, s obzirom da nosi potencijal pravičnosti i efikasnosti. Zasnovana je na paradoksalnoj logici stremljenja ka jednakosti, ali i nejednakosti. Meritokratija protežira nejednakost pojedinaca u pogledu njihove talentovanosti, dok se istovremeno zalaže za njihovu jednakost šansi da se na temelju te talentovanosti u društvu i ostvare, ukoliko postoje garanti društvene pokretljivosti na hijerarhijskoj ljestvici zanimanja odnosno profesija. Tako je ideja meritokratije ideja društvene otvorenosti i prosperiteta, koji se stiče kao posljedica postignuća, mjerljivih univerzalnim i objektivnim kriterijumima. Jedina diskriminacija u vezi sa meritokratijom je pozitivna selekcija radi alociranja radne snage, nakon tržišne borbe konkurencije. Ipak, treba uobziriti i količinu i vrste kapitala kojima pojedinci raspolažu, shodno svom porodičnom statusu odnosno socio-političkom i ekonomskom (ne)prosperitetu, koji im (ne) omogućava da potencijale i razviju. To bi pomoglo sagledavanju pozicije deprivilegovanih društvenih slojeva koji su, u posljednjih tridesetak godina, najčešće označavani etiketom gubitnika globalizacije ili samo tranzicije, post-socijalističke transformacije, kada su radnici ostajali bez poslova u fabrikama, kao posljedica procesa privatizacije. Njihov nedostatak obrazovanosti i kapitala tumačen je kao njihova nesposobnost snalaženja na tržištu, usljed ostanka bez posla, i odsustvo njihove vrijednosti. Ipak, njihov bijes je najčešće eskalirao izbornim promjenama.
S obzirom da danas meritokratija pretežno u svijetu nije na djelu, zbog dominacije partitokratije, s pravom treba naglasiti da samo društvo ustrojeno na meritokratskim principima može da preživi prirodnu entropiju, koja je posljedica nekontrolisanog duha egalitarizma.
Više o meritokratiji će se moći pročitati u autorskom radu, u novom broju Irskog časopisa za pravo, političke nauke i administraciju (Irish Journal of Law, Political Science and Administration).
Autor: ma Dušanka Sijepčević, viši asistent na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Banjoj Luci
Reference
- Bailey, R. (2023). “Understanding the Double-Helix Structure of DNA.” ThoughtCo, Apr. 5, 2023, https://www.thoughtco.com/double-helix-373302 [27/08/2024]
- Bourdieu, P. (1977). Outline of a Theory of Practice. Transl. Richard Nice. Cambridge: Cambridge University Press.
- Center for Advanced Studies – Eurac Research. (2021). Globalization in Five Minutes: The Basics – Manfred B. Steger. https://www.youtube.com/watch?v=15BEljMJl-Y [22/08/2024]
- Dillon, M. (2014). Introduction to Sociological Theory: Theorists, Concepts, and Their Applicability to the Twenty-First Century. Second Edition. UK: John Wiley & Sons, Ltd, Blackwell Publishing.
- Frank, R. H. (2016). Success and Luck: Good Fortune and the Myth of Meritocracy. Princeton University Press.
- Gane, N. (2002). Max Weber and Postmodern Theory: Rationalization versus Re-enchantment. New York: Palgrave.
- Ghosh, P. (2014). Max Weber and The Protestant Ethic: Twin Histories. UK: Oxford University Press.
- Gidens, E. (1998). Posledice modernosti. Beograd: Filip Višnjić.
- Grenfell, M. (2008). Pierre Bourdieu: Key Concepts. Durham, UK: Acumen Publishing Limited.
- Hankins, J. (2021). Meritocracy Ancient and Modern. Book Review. https://lawliberty.org/book-review/meritocracy-ancient-and-modern/
- HR World. (2021). Ko su eksperti i kako se ekspert postaje? https://hrworld.org/ko-su-eksperti-i-kako-se-ekspert-postaje/ [23/08/2024]
- Hrupić, M. (2024). Putni kofer. Najveći i najposjećeniji muzej na svijetu čuva više od pola milijuna umjetnina, a za obići ga cijelog potrebno je 200 dana. 09.03.2024. https://putnikofer.hr/mjesta/muzej-louvre-zanimljivosti/ [27/08/2024]
- Littler, J. (2017). Against Meritocracy: Culture, power and myths of mobility. Routledge.
- Sandel, M. J. (2021). Tyranny of Merit: Can we find the Common Good? Picador Paper.
- Sen, A. (1981). Poverty and Famines: An Essay on Entitlement and Deprivation. Oxford: Clarendon Press.
- Sen, A. (2000). Development as freedom. New York: Alfred A. Knopf.
- Stanfod Encyclopedia of Philosophy. (2023). Meritocracy. Meritocracy (Stanford Encyclopedia of Philosophy).
- Steger, M. B. (2005). Globalizacija: Kratki uvod. Sarajevo: Šahnipašić.
- Stolley, K. S. (2005). The basics of sociology. Westport, Connecticut • London: Greenwood Press.
- Weber, M. (2001). The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism. Transl. by Talcott Parsons. London, New York: Routledge.
- Weber, M. (2002). The Protestant Ethic and the ”Spirit” of Capitalism: And other Writings. Ed., transl. Piter Baehr, Gordon C. Wells. New York: Penguin Books.
- Wooldridge, A. (2001). The Aristocracy of Talent: How Meritocracy Made the Modern World. Skyhorse.
- Радио слободна Европа. (2004). Клонирање људских ћелија – цивилизацијска прекретница, https://www.slobodnaevropa.org/a/824988.html, [26/08/2024]
